Spadek, testament, dziedziczenie ustawowe, dział spadku
SPADEK – PROBLEMATYKA TESTAMENTU ORAZ DZIAŁU SPADKU
Problematykę spadków reguluje Kodeks Cywilny w Księdze Czwartej poczynając od art. 922 i kolejne. Jak powszechnie wiadomo prawa i obowiązki, które dotyczą osoby zmarłej przechodzą z chwilą śmierci takiej osoby na jej spadkobierców, przysparzając tym samym w wielu przypadkach nie małych problemów. Trzeba mieć świadomość skomplikowanej problematyki spadków oraz konsekwencji jakie niesie za sobą niesporządzenie testamentu w prawidłowej formie. Na każdym etapie warto miec jednak wsparcie radcy prawnego, który wskaże potencjalne rozwiązania i wytłumaczy niejasne kwestie.
Źródła powołania do spadku – testament, a dziedziczenie ustawowe
Polskie ustawodawstwo przewiduje dwa źródła powołania do spadków – takie powołanie wynika albo z przepisów samej ustawy albo ze sporządzonego przez spadkodawcę testamentu. Co bardzo istotne, nie jest możliwym powołanie do spadku w żaden inny sposób np. chociażby w drodze umowy dziedziczenia.
O ustawowym tytule powołania do spadku decydujące znaczenie w sensie prawnym mają więzi rodzinne – na chwilę otwarcia spadku należy pozostawać ze spadkodawcą w związku małżeńskim albo w stosunku pokrewieństwa w określonej przepisami prawa linii oraz stopniu, albo powinowactwa. Na zasadach określonych w art. 935 k.c. do spadkobierców ustawowych należą również gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa.
W przypadku dziedziczenia testamentowego spadkodawca ma pełną swobodę, może powołać do spadku dowolnie wybraną osobę fizyczną, osobę prawną, a także jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną.
Rozrządzenia na wypadek śmierci
Rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci można tylko poprzez testament. Testament jest czynnością prawną mortis causa, zatem jego charakterystyczną cechą jest jego skuteczność dopiero po śmierci spadkodawcy z chwilą otwarcia spadku.
Celem sporządzenia testamentu spadkodawca musi posiadać zdolność do testowania, zaś taką zdolność ma wyłącznie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Wynika z tego, iż testamentu nie może sporządzić osoba, która jest niepełnoletnia, bądź osoba pełnoletnia, ale będąca częściowo bądź całkowicie ubezwłasnowolniona.
Co ciekawe, dopuszczalne są różne formy sporządzenia testamentu. Do podstawowych rodzajów testamentu należy: testament holograficzny, jednak sporządzając taki testament należy pamiętać, iż spadkodawca musi sporządzić do w całości odręcznie, podpisać oraz opatrzyć datą; po drugie wyróżnia się testament notarialny, który to testament sporządzany jest z pomocą rejenta w formie aktu notarialnego; oraz po trzecie testament alograficzny sporządzany w ten sposób, że w obecności dwóch świadków spadkodawca oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.
Ustawodawca przewidział przesłanki, których zaistnienie powoduje nieważność testamentu. Stosownie do przepisów testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
- w stanie wyłączającym świadome albo swobodne pojęcie decyzji;
- pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
- pod wpływem groźby.
Niegodność dziedziczenia
Ratio legis instytucji niegodności dziedziczenia było niedoprowadzenie do sytuacji, w której spadkobierca nabyłby korzyść ze spadku, kiedy zdawałoby się to niesłuszne, niesprawiedliwe lub niemoralne. Sąd Najwyższy w wyroku z dn. 10.12.1999 r. (II CKN 627/98) wskazał, iż niegodność dziedziczenia występuje w sytuacjach wyjątkowych, kiedy postępowanie spadkobiercy jest tak dalece naganne, iż uzasadnia odsunięcie go od dziedziczenia po spadkodawcy. Spadkobierca, który został uznany za niegodnego dziedziczenia zostaje wyłączony od dziedziczenia, nawet jeżeli został powołany na mocy testamentu – traktuje się go w sposób, jakby nie dożył otwarcia spadku. Przy tak daleko posuniętych konsekwencjach nasuwa się podstawowe pytanie kiedy spadkobierca może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia?
Po pierwsze, w sytuacji gdy spadkobierca dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Po drugie, kiedy spadkobierca podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu takiej czynności. Na gruncie tego przepisu podstępne zachowanie ma polegać na świadomym wywołaniu u spadkodawcy błędu, zatem mylnego wyobrażenia o rzeczywistym stanie rzeczy. Po trzecie, kiedy umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
W ostatnim czasie Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z dnia 30 września 2021 r. (sygn. I ACa 7/21) rozpatrywał sprawę, w której orzeczenie podzieliło praktyków prawa. Mężczyzna przebywał w szpitalu na skutek doznanego rozległego udaru, po kilku tygodniach zmarł. Celem sporządzenia testamentu jego córka poprosiła lekarza prowadzącego o wydanie zaświadczenia, iż pacjent jest zdolny do świadomego podejmowania decyzji. Podczas odczytywania testamentu przez notariusza pacjent reagował jedynie niewerbalnie m.in. skinieniem głowy, nie był też w stanie złożyć własnoręcznego podpisu, w związku z czym odciśnięto jego odcisk palca. Sąd na kanwie przedmiotowej sprawy orzekł, iż świadome działania polegające na doprowadzeniu do sytuacji, gdy powierzchowny kontakt niewerbalny ze spadkodawcą, polegający na prostych ruchach głowy, czy gałek ocznych, stwarzający pozory relacji, został wykorzystany do wciągnięcia nieświadomej osoby do skomplikowanych i rozbudowanych czynności notarialnych, noszą znamiona podstępu w rozumieniu art. 86 § 1 k.c. W związku z powyższym uznał córkę spadkodawcy za niegodną dziedziczenia. Sąd argumentował powyższe orzeczenie, iż bez znaczenia jest powoływanie się przez kobietę na opinię lekarza czy profesjonalizm notariusza, który sporządził taki testament.
Stwierdzenie nabycia spadku
Ze względów praktycznych celowe jest, aby spadkobierca legitymował się wobec osób trzecich, a także organów państwowych dokumentem celem udowodnienia następstwa prawnego po spadkodawcy. Taką rolę odgrywa stwierdzenie nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia. Pełnią one analogiczne funkcje, różnią się tym, iż w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku orzeka sąd postanowieniem. Natomiast akt poświadczenia dziedziczenia jest sporządzany przez notariusza. Zasadniczo spadkobiercy mogą dokonać dowolnego wyboru co do trybu uzyskania dokumentu poświadczającego dziedziczenie, oba dokumenty w tożsamy sposób poświadczają uprawnienie dziedziczenia.
Wspólność majątku spadkowego a dział spadku
W sytuacji, gdy do spadku dochodzi więcej spadkobierców, wówczas majątek spadkowy zostaje objęty wspólnością. Stosownie do przepisów kodeksowych w takiej sytuacji do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów stricte dotyczących wspólności majątku spadkowego oraz działu spadku.
Obecnie obowiązujące przepisy przewidują dwa tryby zniesienia wspólności majątku spadkowego: sądowy oraz umowny. W doktrynie prawa cywilnego wskazuje się, iż niezależnie od tego czy zniesienie wspólności majątku spadkowego następuje umownie w trybie sądowym, zastosowanie mogą mieć trzy różne sposoby działu spadku.
- podział spadku w naturze, przez co należy rozumieć fizyczny podział majątku spadkowego, jak na przykład przejęcie przez spadkobierców poszczególnych przedmiotów należących do majątku spadkowego. Nie zawsze jednak taki podział jest możliwy,
- przejęcie spadku polega na przyznaniu całego majątku spadkowego jednemu ze spadkobierców lub niektórym z nich, z tym że spoczywa na nich obowiązek spłaty pozostałych spadkobierców w wysokości odpowiadającej przysługującym ich udziałów. Taki podział bardzo często występuje, gdy w skład majątku spadkowego wchodzi nieruchomość,
- podział cywilny spadku polegający na sprzedaży spadku osobie trzeciej, która nie jest spadkobiercą, a następnie podział uzyskanej sprzedażą kwoty pieniężnej pomiędzy spadkobierców.
Przedmiotowe opracowanie stanowi jedynie zarys przedstawionych w nim instytucji. Problematyka spadków jest bardzo złożona, czasami nawet jeżeli w teorii sprawa wydaje się prosta to okoliczności konkretnego przypadku mogą ją bardzo mocno skomplikować. Najczęściej sprawy spadkowe są trudne oraz stresujące nie tylko ze względu na śmierć bliskiej nam osoby, ale także ze względu licznych roszczeń przysługujących osobom, które mają jakiś interes prawny. Uzasadnionym jest w takich przypadkach korzystanie z profesjonalnego pełnomocnika – radcy prawnego, który pomoże w prosty sposób przejść przez wszystkie formalności, doradzi, a także wystąpi przed sądem reprezentować interesy osoby zainteresowanej.
